‘Cae Breuddwydion’ Cemlyn

Mae’n bur debyg eich bod chi wedi gweld y ffilm ac yn gyfarwydd â’r thema canolog, sef ‘o adeiladu ar eu cyfer, maen nhw’n siŵr o ddod’. Un o amcanion craidd Prosiect LIFE y Fôr-wennol Wridog yw i’w bartneriaid ymgymryd â gwell rheolaeth a darparu’r amodau sydd eu hangen ar gyfer ail-ehangu’r Fôr-wennol Wridog yn y DU a Gweriniaeth Iwerddon. I’r safleoedd sy’n cymryd rhan yn y Prosiect lle mae’r Môr-wenoliaid Gwridog yn dal i ymweld ac yn magu, mae cynyddu eu niferoedd a’u cadernid yn cyflwyno llawer o heriau. I’r safleoedd sydd wedi’u gadael yn ddiweddar gan Fôr-wenoliaid Gwridog yn magu, a lle mae’n beth prin gweld yr adar yma hyd yn oed, mae brys cynyddol am reolaeth bositif, creu cynefinoedd a meddwl o’r newydd am y sefyllfa. Yng Ngwarchodfa Cemlyn, mae Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru’n adeiladu ar draddodiad maith o reolaeth weithredol ac yn darparu cyfleoedd newydd i fôr-wenoliaid ffynnu, ac i’r fôr-wennol wridog ddychwelyd i ‘dir mawr’ Cymru.

Cemlyn Bay (by North Wales Wildlife Trust)

Wedi’i leoli oddi ar arfordir gogleddol Ynys Môn a glannau dwyreiniol Môr Iwerddon, mae Cemlyn yn leoliad sy’n cael ei drysori am ei olygfeydd nodedig, ei fywyd gwyllt trawiadol a’i hygyrchedd hwylus. Y mynediad hwylus yma a’i boblogrwydd gyda phob math o ymwelwyr sy’n gwneud Cemlyn yn unigryw ymhlith yr holl safleoedd sy’n cael eu rheoli fel rhan o Brosiect LIFE y Fôr-wennol Wridog. Mae Gwarchodfa Cemlyn wedi’i hamgylchynu gan ffermydd prysur a thir amaethyddol ac mae’n cynnwys môr-lyn mawr, wedi’i wahanu oddi wrth y môr gan esgair drawiadol o ro mân wedi’i chreu’n naturiol. I’r dwyrain, safle gorsaf niwclear Wylfa sydd amlycaf yn yr olygfa – sef ffocws ar hyn o bryd i gynigion am ail orsaf bŵer niwclear. Nid yw hygyrchedd hwylus Gwarchodfa Cemlyn, ei môr-lyn, yr ynysoedd a’r môr-wenoliaid yn nythu wedi’i gyfyngu i ymwelwyr dynol. Mae’r caeau, y tiroedd gwlyb a’r prysgwydd sy’n amgylchynu’r Warchodfa’n darparu mosaig cyfoethog o gynefinoedd ar gyfer llawer o rywogaethau o fywyd gwyllt, gan gynnwys mamaliaid ysglyfaethus sy’n croesi dyfroedd bas y môr-lyn i gyrraedd y poblogaethau o fôr-wenoliaid ar yr ynysoedd isel. Mae sawl rhywogaeth o adar ysglyfaethus i’w gweld yn rheolaidd yn yr ardal hefyd, ac mae gwylanod mwy’n ymwelwyr dyddiol.        

Cemlyn Bay tern islands (by North Wales Wildlife Trust

Mae Stad Cemlyn a’r ffermydd yn eiddo i’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ond, mae’r môr-lyn a’r esgair o ro mân yng ngofal Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru, sy’n rheoli’r Warchodfa ac yn darparu gwasanaeth warden haf i helpu lleihau’r tarfu ac yn monitro a rheoli’r safle’n ymarferol, yn ogystal â gweithio gyda’r cyhoedd sy’n ymweld a’r safle. Mae gweithio gyda’r gymuned a chefnogi gwasanaeth warden mewn safle mor hygyrch a phoblogaidd yn hanfodol er mwyn gwarchod buddiannau treftadaeth naturiol Cemlyn.

Er bod yr esgair o ro mân yn ei ffurf bresennol yn ifanc o ran geomorffoleg, yn cael ei hysgwyd mewn stormydd, cafodd y môr-lyn y tu ôl i’r esgair ei greu yn yr ugeinfed ganrif. Mae gan Cemlyn le arbennig yn hanes cadwraeth, o gofio mai dyma un o’r llefydd cyntaf i elwa o reolaeth ragweithiol er lles ei hadar. Mae hanes y safle fel hafan i fyd natur yn clymu â stori Capten Vivian Hewitt, a ddaeth i ogledd Ynys Môn yn y 1930au, gan setlo ym Mryn Aber, sydd bellach yn dŷ mawr amlwg ym mhen gorllewinol Gwarchodfa Cemlyn. Yn ecsentrig cyfoethog, oherwydd ei hoffter o adar, aeth Capten Hewitt ati i adeiladu argae a chored yng Nghemlyn, i gymryd lle’r gors halen lanwol, gyda môr-lyn mawr a pharhaol yn loches i adar gwyllt. Mae ei waddol a’r gwaith o greu corff sefydlog o ddŵr gydag ynysoedd bychain yn darparu safleoedd nythu i fôr-wenoliaid Cemlyn, a thraddodiad cadarnhaol o reolaeth y mae Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru’n parhau ag o heddiw.       

Sandwich tern family by Chris Gomersall (rspb-images.com)

Tan droad y mileniwm, roedd y Môr-wenoliaid Gwridog yn magu yng Nghemlyn ac o amgylch arfordir Ynys Môn. Fodd bynnag, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac er bod y Môr-wenoliaid Gwridog wedi’u cofnodi yng Ngwarchodfa Cemlyn, nid ydynt wedi aros yn hir yma. I boblogaethau’r Fôr-wennol Gyffredin a Môr-wennol y Gogledd yng Nghemlyn, nid oedd 2016 yn flwyddyn fagu lwyddiannus iawn. Er hynny, parhaodd eu cymdogion mwy, y Môr-wenoliaid Pigddu, i ffynnu. Mae llwyddiant y boblogaeth o Fôr-wenoliaid Pigddu yng Nghemlyn yn nodedig ac mae’n tua 20% o boblogaeth y DU ar hyn o bryd, a 3% o boblogaeth y byd.

Mae’n sicr bod sawl rheswm dros anallu Môr-wenoliaid Cyffredin Cemlyn, a’r Môr-wenoliaid Pigddu, i fagu cywion – gan gynnwys ysglyfaethwyr ac, o bosib, cystadleuaeth am ofod nythu ar ynysoedd môr-lyn Cemlyn. Mae cystadleuaeth am ofod ar y ddwy ynys yn peri pryder mawr oherwydd y bygythiadau wrth i lefel y môr godi a hefyd y cynnydd yn nwyster y stormydd sy’n digwydd yma wrth i effeithiau newid hinsawdd ddod i’r amlwg. Mae ymchwydd y stormydd a thonnau mawr y môr wedi dod dros yr esgair o ro mân yng Nghemlyn yn amlach yn ddiweddar.

Common tern in flight by Chris Gomersall (rspb-images.com)

Mae cynnal a chadw ynysoedd môr-lyn Cemlyn a chreu ‘gofod’ i fôr-wenoliaid yn magu wedi cyflwyno nifer o heriau eraill, ac un o’r rhain yw’r ‘tensiwn’ rhwng ‘dynodiadau’ cadwraeth natur Ewropeaidd sy’n gorgyffwrdd. Mae esgair a môr-lyn Cemlyn wedi’u dynodi fel Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) ac mae’r môr-lyn ei hun yn nodwedd flaenoriaeth, yn darparu cynefin ar gyfer nifer o rywogaethau prin, gan gynnwys y Conopeum seurati bryosoaidd, cocos môr-lyn Cerastoderma glaucum, a malwen fwd môr-lyn Ventrosia ventrosa.

Nid yw dim ond codi neu ehangu ynysoedd y môr-lyn er lles y môr-wenoliaid a’r adar magu eraill yn opsiwn syml o ystyried y potensial am effeithiau niweidiol ar nodweddion o ddiddordeb yr ACA. Fodd bynnag, mae Cemlyn a’r moroedd a’r arfordiroedd cyfagos ar Ynys Môn yn rhan hefyd o Ardal Gwarchodaeth Arbennig bosib Môr-wenoliaid Ynys Môn ac mae’n rhaid i YNGC, fel rheolwr y Safle, gynnal a diogelu cartref môr-wenoliaid Cemlyn hefyd.

Placing the rafts out (by North Wales Wildlife Trust)

  Er gwaetha’r tensiynau rheoli hyn, a gyda help Prosiect LIFE y Fôr-wennol Wridog, mae Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru wedi penderfynu parhau â thraddodiad Cemlyn o reolaeth ragweithiol a pharhau â’r gweithredu positif i wella cadernid môr-wenoliaid Cemlyn drwy ddarparu ‘rafftiau’ ar y môr-lyn. Mae’r rafftiau hyn yn efelychu cynefin nythu’r môr-wenoliaid ar yr esgair ac yn hafan ddiogel i gywion a rhieni fel ei gilydd – gan eu gwarchod rhag ysglyfaethwyr, aflonyddwch a lefelau’r dŵr yn newid. Mae’r rafftiau wedi’u hadeiladu o blastig wedi’i ailgylchu gyda haen o ro mân ar y top ac yn ddigon ysgafn i’w symud yn hawdd. Mae offer cynnal fertigol a thraws aelodau’n atal y gro mân rhag symud o gwmpas pan mae’n stormus ar y môr-lyn ac, i atal ysglyfaethwyr, mae ymylon uchel o bolycarbonad clir wedi cael eu hychwanegu. I osgoi defnydd gan wylanod Cemlyn ac adar ‘cynnar’ eraill nad oes cymaint o groeso iddynt, ni fydd staff YNGC yn angori’r rafftiau yn y môr-lyn nes ei bod yn amser i Fôr-wenoliaid y Gogledd a’r Môr-wenoliaid Cyffredin ddychwelyd. Bydd y defnydd o’r rafftiau’n cael ei fonitro drwy gydol 2017 gyda help y tîm o wirfoddolwyr sy’n cefnogi’r wardeniaid.     

Adding the substrate to the tern rafts (by North Wales Wildlife Trust)

Prif bwrpas y rafftiau yw helpu i greu cynefinoedd newydd a diogel i Fôr-wenoliaid y Gogledd a’r Môr-wenoliaid Cyffredin.  Er hynny, drwy helpu’r rhywogaethau hyn, ac yn enwedig y Fôr-Wennol Gyffredin, gobaith YNGC yw creu’r amodau sydd eu hangen ar gyfer dychweliad y Fôr-wennol Wridog, sydd â pherthynas yn aml (ac yn agos iawn yn achlysurol!) â’r Fôr-wennol Gyffredin.

‘O adeiladu ar eu cyfer, efallai y byddan nhw’n dod’.

Alison Brown, Swyddog Cymunedol y Môr-wennol gwridog

Roseate tern (by Brian Burke)